Η ιστορία του Σουμπκομαντάντε Μάρκος, μοιάζει με εκείνη πολλών αριστερών επαναστατών που θέλουν να υπερασπίσουν τον κόσμο, την φτωχή μερίδα του συγκεκριμένα, απέναντι στο κράτος. Ωστόσο, η προσέγγιση του αγώνα του, ένοπλου ή συγγραφικού, είναι εντελώς διαφορετική.
Γιατί ο υποδιοικητής Μάρκος επέλεξε να μην δείξει ποτέ το πρόσωπό του σε κανέναν. Φορούσε πάντα μια μάσκα του σκι, μια μπαλακλάβα, με τις φωτογραφίες που υπάρχουν να σε αφήνουν μόνο να ξεχωρίσεις τα μάτια του και τίποτα άλλο.
Πολλοί τον είπαν δειλό αλλά ίσως, λέμε ίσως, αν έδειχνε το πρόσωπό του να είχε την τύχη του ανθρώπου με τον οποίον τον παραλληλίζουν, του Κομαντάντε «Τσε» Γκεβάρα. Ίσως πάλι οι προθέσεις του να ήταν τόσο αγνές, που δεν ήθελε η επανάσταση της επαρχίας του Τσιαπάς και των Ζαπατίστας, να αποκτήσει πρόσωπο και να ανήκει σε όλους τους ιθαγενείς Μάγιας της περιοχής. Ο ίδιος πάντως σε συνέντευξή του στον συγγραφέα Μανουέλ Βάσκες Μονταλμπάν είπε «Κανένας δεν μας έβλεπε όσο είμαστε ακάλυπτοι, τώρα όλοι ασχολούνται». Κι αυτό μια εξήγηση είναι...
Η ακριβής ταυτότητά του είναι άγνωστη ακόμα και σήμερα, τρία χρόνια μετά την αποχώρησή του από το κίνημα, εξαιτίας εσωτερικών αλλαγών. Η ιδεολογική του τριβή ξεκίνησε από το 1968, όταν οι κυβερνητικές δυνάμεις έσφαξαν κυριολεκτικά τους διαδηλωτές – φοιτητές στην «Plaza de la Tres Culturas». Εντάχθηκε στις μαοϊκές αντάρτικες δυνάμεις και το 1983, πήγε στα βουνά του Τσιάπας, ώστε να πείσει του φτωχούς αγρότες Μάγιας να συστρατευτούν με την προλεταριακή επανάσταση.
Οι αγρότες βέβαια τον κοίταξαν με απορία. Δεν ήξεραν τι είναι προλετάριος και θεωρούσαν πως η γη δεν έχει ιδιοκτήτη και πως είναι η καρδιά του πολιτισμού τους και αυτή που τους επιτρέπει να επιβιώνουν. Ο Μάρκος συγκλονίστηκε. Αποφάσισε να προσπαθήσει να καταλάβει πως λειτουργεί η κουλτούρα των ιθαγενών. Κάτι που του άλλαξε κατά πολύ τις θεωρίες του.
Στις αρχές τις δεκαετίας του 1990, μετά από την αγροτική μεταρρύθμιση, η κατάσταση στο φτωχό Τσιάπας χειροτέρεψε. Οι αγρότες δεν κέρδιζαν τίποτα από τον φυσικό πλούτο της περιοχής που κατέληγε σε λιγοστούς πλούσιους γαιοκτήμονες. Τότε άρχιζαν να σχηματίζονται αντάρτικες ομάδες. Δυο χρόνια αργότερα εμφανίστηκαν οι Νέο – Ζαπατίστας, που πήραν το όνομά τους από τον ήρωα του Μεξικού, Εμιλιάνο Ζαπάτα. Το κίνημα είχε στις τάξεις του τους ιθαγενείς Μάγιας και «ηγέτη» του τον λευκό Σουμπκομαντάντε Μάρκος.
Την πρώτη Ιανουαρίου του 1994, οι Ζαπατίστας κήρυξαν ένοπλή εξέγερση και 12 ημέρες μετά, την κατάπαυση του πυρός. Μπορεί να ηττήθηκαν λοιπόν από τις κυβερνητικές δυνάμεις, αλλά κέρδισαν τον λαό που βγήκε στους δρόμους σε ολόκληρη τη χώρα, αντίθετος με τις κυβερνητικές τακτικές φωνάζοντας «Todos Somos Marcos» (Είμαστε Όλοι Μάρκος).
Την επόμενη χρονιά η κυβέρνηση έστειλε στρατιώτες να τον συλλάβουν στην ζούγκλα αλλά δεν κατάφεραν τίποτα. Το μόνο που κατάφεραν ήταν να πάρουν πίσω τα εδάφη που είχαν καταλάβει και ήλεγχαν οι Ζαπατίστας για λίγο περισσότερο από έναν χρόνο. Αφού με την βοήθεια του λαού ανέτρεψαν την κυβέρνηση το 2000, προχώρησαν στην δημιουργία 32 αυτόνομων κοινοτήτων στο Τσιάπας, που με την χρηματική βοήθεια διεθνών οργανισμών, λειτουργούν μέχρι σήμερα με έναν συνδυασμό της παράδοσης των Μάγιας και στοιχεία αναρχισμού και ελευθεριακού σοσιαλισμού.
Το κίνημα δεν είχε αρχηγούς, αλλά η πιο βροντερή φωνή του ήταν αυτή του υποδιοικητή Μάρκος. Το μεξικανικό κράτος πιστεύει πως πρόκειται για τον Ραφαέλ Σεμπαστιάν Γκιγιέν Βισέντε, παιδί λευκών Ισπανών μεταναστών. Ο Γκιγιέν Βισέντε σπούδασε φιλοσοφία την Πόλη του Μεξικού και αργότερα έγινε καθηγητής στο Πανεπιστήμιο UAM, όπου ήρθε σε επαφή με την οργάνωση «Δυνάμεις Εθνικής Απελευθέρωσης». Από τότε η τύχη του αγνοείται.
Το πιο πιθανό είναι πως η μεξικανική κυβέρνηση έχει δίκιο. Το προφίλ που έχει χτίσει ο υποδιοικητής Μάρκος σε συνεντεύξεις του, ταιριάζει απόλυτα σε εκείνο του Γκιγιέν Βισέντε. Όμως δεν έχει ακόμα επιβεβαιωθεί.
Ο Μάρκος από το 1992 μέχρι το 2006 έχει εκδώσει 200 δοκίμια και ιστορίες και 21 βιβλία με πολιτικές και φιλοσοφικές απόψεις. Τα πιο γνωστά του είναι «Η ιστορία των χρωμάτων», το «Όπλο μας οι λέξεις» και η συγκλονιστική νουβέλα μαζί με τον δημοσιογράφο και συγγραφέα Πάκο Ιγκνάσιο Ταίμπο ΙΙ, «Ανήσυχοι νεκροί (κι ό,τι λείπει, λείπει)».
Στις 25 Μαΐου του 2014, ανακοίνωσε την αποχώρησή του από το κίνημα με μια ανακοίνωση – μανιφέστο. «Αντίο για πάντα... ή εις το επανιδείν. Όποιος κατάλαβε θα γνωρίζει πως αυτό δεν είχε ποτέ σημασία», είπε στο κοινό. Παράλληλα αρνήθηκε πως είναι ο Ραφαέλ Σεμπαστιάν Γκιγιέν Βισέντε.
Ο άνθρωπος δίχως πρόσωπο, ο Σουμπκομαντάντε Μάρκος του Τσιάπας και των Μάγιας, κατάφερε να εμπνεύσει εκατομμύρια κόσμο σε όλον τον πλανήτη, μέσα από τον αγώνα του και την συγγραφική του δραστηριότητα. Μερικοί μπορεί να τον θεωρούν ήρωα και επαναστάτη και άλλοι, μια απειλή, έναν αριστερό αντάρτη που δημιουργούσε προβλήματα.
Το μόνο σίγουρο είναι πως πρόκειται για έναν άνθρωπο που όταν περπατούσε στους δρόμους του Τσιάπας, οι άνθρωποι τον χειροκροτούσαν, όπως αναφέρει ένας δημοσιογράφος των ιρλανδικών Times το 2001. «Η μάσκα μου είναι καθρέφτης», είχε πει κάποτε. Γι’ αυτόν, σημασία είχε στην μάσκα του οι ιθαγενείς να βλέπουν τους εαυτούς τους, κι όχι έναν ακόμα ηγέτη.
