Ήταν το καλοκαίρι του 1975 και ακόμα και το να ταΐσεις ένα χρυσόψαρο μέσα στη γυάλα του έμοιαζε επικίνδυνο. Στην παραλία η ένταση ήταν έκδηλη και μόνο δυο νότες αρκούσαν για να προκαλέσουν ρίγη τρόμου: «Ταν ταν, ταν ταν, ταν ταν, ταν ταν».

Πέρασαν σαράντα χρόνια από τότε που η ταινία «Jaws» («Στα Σαγόνια του Καρχαρία», όπως ήταν ο ελληνικός τίτλος) προβλήθηκε στις κινηματογραφικές αίθουσες. Οι θεατές έβγαιναν από τις αίθουσες και εξακολουθούσαν να νιώθουν πίσω τους έναν τεράστιο λευκό καρχαρία να κινείται επιθετικά και να τους πλησιάζει.

«Η ταινία ήταν κομβικό σημείο για τους μεγάλους λευκούς καρχαρίες», δηλώνει στο BBC ο Oliver Crimmen, υπεύθυνος για τα θαλάσσια είδη στο Μουσείο Ιστορίας του Λονδίνου. «Είδα πραγματικά μια μεγάλη αλλαγή στο κοινό και στην επιστημονική αντίληψη που υπήρχε για τους καρχαρίες όταν κυκλοφόρησε το βιβλίο του Peter Benchley και όταν έγινε στη συνέχεια ταινία».

Το κύριο πρόβλημα ήταν πως η ταινία «Jaws» έδειχνε τους καρχαρίες ως εκδικητικά πλάσματα, καθώς η ιστορία εκτυλίσσεται γύρω από έναν καρχαρία που φαίνεται να τα βάζει με συγκεκριμένα άτομα και να τα κυνηγά με σκοπό να τα σκοτώσει.

«Υπήρξε μια συλλογική έκρηξη αδρεναλίνης στην ανατολική ακτή των ΗΠΑ», λέει ο George Burgess, διευθυντής του προγράμματος Florida Program for Shark Research στο Gainesville. «Χιλιάδες ψαράδες έβγαιναν με τα σκάφη τους με στόχο να πιάσουν καρχαρίες ως τρόπαια», προσθέτει, «κανείς δεν είχε δεύτερες σκέψεις ή τύψεις, γιατί κυριαρχούσε η αντίληψη πως οι καρχαρίες αυτοί ήταν δολοφόνοι ανθρώπων».

Ακριβώς αυτό το χαρακτηριστικό του βιβλίου (και της ταινίας) που προκάλεσε παροξυσμό κυνηγιού καρχαριών βασάνιζε τον συγγραφέα του! «Γνωρίζοντας αυτά που γνωρίζω τώρα, σε καμία περίπτωση δεν θα έγραφα σήμερα εκείνο το βιβλίο», είχε δηλώσει χρόνια μετά, «οι καρχαρίες δεν βάζουν τους ανθρώπους στο στόχαστρό τους και σίγουρα δεν κρατάνε κακία...».

Ο άνθρωπος που με το πόνημά του πυροδότησε συλλογικό μίσος προς τους μεγάλους λευκούς καρχαρίες πέρασε την υπόλοιπη ζωή του αγωνιζόμενος για την προστασία τους.

Σύμφωνα με τον Burgess, ο πληθυσμός των μεγάλων λευκών καρχαριών έπεσε στο μισό στην ανατολική ακτή της Βόρειας Αμερικής τα χρόνια μετά την κυκλοφορία του «Jaws». Έρευνα της βιολόγου Julia Baum δείχνει πως μεταξύ 1986 και 2000, στον βορειοδυτικό Ατλαντικό Ωκεανό ο πληθυσμός των σφυροκέφαλων καρχαριών μειώθηκε κατά 89%, των μεγάλων λευκών κατά 79% και των καρχαριών-τίγρεων κατά 69%!

Αυτή η δραματική μείωση δεν αποδίδεται βέβαια μόνο στο ερασιτεχνικό ψάρεμα, του οποίου τα θύματα είναι περιορισμένα σε σχέση με τους αριθμούς θαλάσσιων ειδών που σκοτώνονται από την εμπορική αλιεία ή του αριθμού των καρχαριών που σκοτώνονται για τα πτερύγιά τους, που χρησιμοποιούνται για την παρασκευή σούπας καρχαρία, δημοφιλούς εδέσματος στην Ασία.

Από το 1990, οι μεγάλοι λευκοί καρχαρίες προστατεύονται σε πολλά μέρη του κόσμου, όπως η Καλιφόρνια, η Αυστραλία, η Νέα Ζηλανδία και η Νότια Αφρική. Αυτό βοήθησε στο να αυξηθεί ο πληθυσμός τους, αλλά υπάρχει ακόμα πολύς δρόμος για να φτάσει ο αριθμός τους στα επίπεδα πριν το 1975.

«Οι καρχαρίες στον κινηματογράφο πριν το 1975 ήταν κάτι εντελώς διαφορετικό», εξηγεί ο John Mullarkey, καθηγητής Oπτικών Mέσων στο Kingston University. «Μετά το «Jaws», αυτό το τεράστιο πλάσμα μπορούσε να σε καταβροχθίσει ολόκληρο... αυτή ήταν μια παράξενη ανακάλυψη για τη συλλογική φαντασία».

Δεν είναι λοιπόν έκπληξη που μας αρέσει να τρομάζουμε από πλάσματα όπως οι καρχαρίες και να κλείνουμε με τα χέρια τα μάτια μας σε ταινίες όπως το «Jaws».

«Δεν μας τρομάζουν οι θηρευτές, μας καθηλώνουν», λέει ο ζωολόγος του Harvard Edward Wilson. «Έχουμε την τάση να υφαίνουμε ιστορίες και μύθους και να μιλάμε ακατάπαυστα γι' αυτούς, γιατί ο ενθουσιασμός φέρνει ετοιμότητα και η ετοιμότητα επιβίωση – με έναν βαθιά εξελικτικό τρόπο, αγαπούμε τα τέρατα».

Στην πραγματικότητα, ορισμένα είδη μεγάλων λευκών καρχαριών όντως επιτίθενται στους ανθρώπους – περίπου δέκα άνθρωποι χάνουν τη ζωή τους από τέτοια συναπαντήματα κάθε χρόνο. Ωστόσο, σπάνια οι μεγάλοι λευκοί τρώνε τα θύματά τους – συνήθως οι άνθρωποι υποκύπτουν στα τραύματά τους.

Υπάρχουν δύο θεωρίες για τους λόγους για τους οποίους καρχαρίες επιτίθενται σε ανθρώπους. Πρώτον, οι καρχαρίες μπερδεύουν τους κολυμβητές με τα συνήθη θύματά τους, όπως τις φώκιες, ειδικά όταν κινούνται μέσα στο νερό και φορούν αξεσουάρ που γυαλίζουν, τα οποία θυμίζουν το γυαλιστερό δέρμα των ψαριών. Δεύτερον, οι καρχαρίες πολλές φορές δαγκώνουν... πειραματικά, για να δουν αν οι άνθρωποι είμαστε γι' αυτούς κατάλληλη τροφή, και μόλις ανακαλύψουν πως δεν είμαστε πολύ... γευστικοί, φεύγουν.

Ορισμένοι ερευνητές απορρίπτουν αυτές τις θεωρίες. Οι καρχαρίες έχουν πολύ καλή όραση και όσφρηση για να μας μπερδεύουν με φώκιες, υποστηρίζουν οι ερευνητές του ReefQuest Center for Shark Research, R.A. Martin, Neil Hammerschlag και Ralph Collier. Είναι εξαιρετικοί θηρευτές των ωκεανών και δεν είναι πιθανό να κάνουν αδέξιες κινήσεις και λάθη που είναι πιθανό να τους κοστίσουν.

Επίσης, οι καρχαρίες διαθέτουν αισθήσεις που δεν έχουν άλλα ζώα. Στο κεφάλι και το σώμα τους έχουν πόρους ευαίσθητους στην πίεση κι έτσι αντιλαμβάνονται και την παραμικρή αλλαγή. Μπορούν λοιπόν να ανιχνεύσουν και την πιο μικρή κίνηση, ακόμα και όταν οι άλλες αισθήσεις τους χάνονται, όπως πχ η όρασή τους σε θολά νερά. Διαθέτουν επίσης εξελιγμένους ηλεκτροαισθητήρες, που τους επιτρέπουν να πιάνουν κάθε υπάρχον ηλεκτρικό πεδίο γύρω από κάθε έμβιο ον, ακόμα και από αυτά που είναι θαμμένα στην άμμο.

Για όλους αυτούς τους λόγους, οι ερευνητές δεν πιστεύουν πως τόσο εκλεπτυσμένα πλάσματα μπορούν να μπερδέψουν κάτι τόσο μεγάλο, όπως οι άνθρωποι, με κάτι άλλο. Θεωρούν περισσότερο πιθανό οι καρχαρίες όπως οι μεγάλοι λευκοί να θεωρούν τον άνθρωπο αντίπαλο θηρευτή, που θα μπορούσε να τους ανταγωνιστεί, με τρόπαιο την τροφή.

Όταν μας επιτίθενται, δεν ενδιαφέρονται να μας φάνε – θέλουν να φύγουμε από την περιοχή. Οι Martin, Hammerschlag και Collier μελέτησαν πολλές επιθέσεις καρχαριών και παρατήρησαν πως πριν επιτεθούν στον άνθρωπο, κάνουν επιθετικές κινήσεις ως προειδοποιήσεις και τελικά επιτίθενται όταν φαίνεται να μην έχει ληφθεί το μήνυμα που εξέπεμψαν. Τα στατιστικά στοιχεία στηρίζουν τη θέση αυτή: κατά μέσο όρο στις ΗΠΑ καταγράφονται 19 επιθέσεις καρχαρία κάθε χρόνο, αλλά μόνο ένας άνθρωπος πεθαίνει από αυτές κάθε δύο χρόνια.

Πέρασαν σαράντα χρόνια από τότε που το βιβλίο «Jaws» άλλαξε την αντίληψή μας για τον ωκεανό και σταδιακά η αίσθησή μας μέσα «Στα Σαγόνια του Καρχαρία» γίνεται πιο χαλαρή. Το ενδιαφέρον για την ευημερία των καρχαριών αυξάνεται, ενώ μεγαλύτερη είναι και η κατανόηση για τους εντυπωσιακούς αυτούς θηρευτές.

Οι εκκλήσεις για την προστασία τους είναι όλο και περισσότερες και παρότι η πλειονότητα δυσκολεύεται να τους αγαπήσει, οι καρχαρίες κερδίζουν ολοένα και περισσότερο σεβασμό. Τείνουμε να τους θεωρούμε λιγότερο εγκληματίες και να αποδεχόμαστε την παρουσία τους. Αυτή η αλλαγή θα είχε χαρίσει μεγάλη χαρά –και ανακούφιση– στον Peter Benchley...