Η φράση «του μπήκαν ψύλλοι στ’ αφτιά» που λέμε για κάποιον που αρχίζει να υποψιάζεται κάτι, και το «του έψησε το ψάρι στα χείλη», που χρησιμοποιούμε για όποιον ταλαιπωρήθηκε αφόρητα, έχουν –όπως φαίνεται– βυζαντινές ρίζες.

Πίσω τους κρύβονται ιστορίες τιμωριών που σήμερα μοιάζουν απίστευτες, αλλά τότε ήταν απολύτως πραγματικές.

Η τιμωρία του ωτακουστή

Στο Βυζάντιο, η περιέργεια μπορούσε να αποδειχθεί επικίνδυνη. Ο αυτοκράτορας Ιουλιανός είχε ιδιαίτερη απέχθεια στους ωτακουστές — εκείνους που κρυφακούγαν για να κουτσομπολέψουν ή να κατασκοπεύσουν. Σύμφωνα με τις ιστορικές πηγές, ο Ιουλιανός θεωρούσε τη μυστική ακρόαση χειρότερο αδίκημα και από την προδοσία.

Επιχείρησε μάλιστα να περάσει νόμο που προέβλεπε θάνατο για τους κρυφακουστές. Η Σύγκλητος, ωστόσο, απέρριψε το διάταγμα, κρίνοντάς το υπερβολικά σκληρό. Αντί γι’ αυτό, θέσπισε μια τιμωρία που, αν και φαινομενικά πιο «ήπια», ήταν φρικτά βασανιστική.

Αντί για καυτό λάδι, που παλαιότερα έριχναν στα αυτιά των ενόχων, αποφασίστηκε να χρησιμοποιούν… ζωντανούς ψύλλους. Τους τοποθετούσαν μέσα στο αφτί του παραβάτη, αφήνοντάς τους να τον βασανίζουν μέχρι τρέλας. Έτσι γεννήθηκε, με τρόπο κυριολεκτικό, η φράση «του μπήκαν ψύλλοι στ’ αφτιά», που σήμερα δηλώνει την καχυποψία — αλλά κάποτε σήμαινε πραγματικό μαρτύριο.

Ο καλόγερος Μεθόδιος και το “ψάρι στα χείλη”

Η δεύτερη φράση, «του έψησε το ψάρι στα χείλη», έχει ακόμη πιο σκοτεινή ιστορία. Προέρχεται από την ασκητική αυστηρότητα των μοναστηριών του Βυζαντίου, όπου η παράβαση της νηστείας θεωρούνταν βαριά αμαρτία.

Σύμφωνα με τις παραδόσεις, ένας μοναχός ονόματι Μεθόδιος συνελήφθη να τρώει κρυφά, παραβιάζοντας τη νηστεία. Οι συνάδελφοί του τον τιμώρησαν με τον πιο απάνθρωπο τρόπο: του γέμισαν το στόμα με αναμμένα κάρβουνα και τοποθέτησαν πάνω τους ένα ψάρι για να ψηθεί. Ο Μεθόδιος πέθανε λίγο μετά, και το μαρτύριό του έμεινε στη μνήμη των μοναχών ως παράδειγμα… προς αποφυγή.

Έτσι, από μια κυριολεκτική πράξη φρίκης, γεννήθηκε η φράση που σήμερα λέμε χαριτολογώντας για κάποιον που μας ταλαιπωρεί ή μας κάνει τη ζωή δύσκολη.

Από τα βασανιστήρια στις παροιμίες

Κανείς δεν γνωρίζει με βεβαιότητα πώς οι δύο φράσεις πέρασαν στη λαϊκή γλώσσα και έχασαν τη φρικτή τους σημασία. Το πιθανότερο είναι ότι διαδόθηκαν προφορικά, διαστρεβλωμένες με τον χρόνο, όπως συνέβη και με άλλες εκφράσεις, όπως το «ἐξ ἀπαλῶν ὀνύχων», που πολλοί παρερμηνεύουν σήμερα.

Όμως πίσω από κάθε γνωστή ελληνική φράση, φαίνεται πως υπάρχει μια ιστορία, συχνά πιο σκληρή και παράδοξη απ’ όσο φανταζόμαστε.