Για περισσότερο από έναν αιώνα, η επιστήμη προσπαθεί να απαντήσει στο πιο παράξενο και επίμονο ερώτημα: τι είναι η συνείδηση; Γιατί ένα σύνολο νευρώνων και ηλεκτρικών σημάτων παράγει την εμπειρία του «εγώ», του χρώματος, του πόνου, της χαράς;

Παραδοσιακά, η απάντηση ήταν απλή: ο εγκέφαλος δημιουργεί τα πάντα. Όμως τα τελευταία χρόνια, μια νέα σειρά θεωριών ταράζει αυτό το βολικό συμπέρασμα. Μήπως η συνείδηση δεν παράγεται, αλλά συλλαμβάνεται; Μήπως δεν είναι προϊόν του εγκεφάλου, αλλά ιδιότητα του ίδιου του σύμπαντος;

Η νέα στροφή στη νευροεπιστήμη: Η συνείδηση ως «πληροφορία»

Ένα από τα πιο ενδιαφέροντα μοντέλα είναι η Ολοκληρωμένη Θεωρία Πληροφορίας (Integrated Information Theory – IIT). Σύμφωνα με αυτή, η συνείδηση εμφανίζεται όπου υπάρχει αρκετή ποσότητα «ενσωματωμένης πληροφορίας». Με άλλα λόγια, δεν χρειάζεται ένας εγκέφαλος για να υπάρξει συνείδηση, χρειάζεται ένα σύστημα που επικοινωνεί αρκετά πυκνά με τον εαυτό του. Από μια δέσμη νευρώνων, μέχρι ένα κομμάτι software ή ακόμα και μια εξαιρετικά πολύπλοκη φυσική δομή. Η συνείδηση δεν είναι κάτι που «ανάβει» ξαφνικά. Είναι κάτι που υπάρχει βαθμιαία, σαν ιδιότητα της ίδιας της πραγματικότητας.

Η πιο ριζοσπαστική εκδοχή: Ένα «πεδίο» που συνδέει τα πάντα

Πέρα από την IIT, μια σειρά νεότερων θεωριών προτείνει ότι η συνείδηση μπορεί να λειτουργεί σαν βασικό πεδίο πληροφορίας, παρόμοιο με τη βαρύτητα ή τον ηλεκτρομαγνητισμό. Σε αυτή την οπτική, ο εγκέφαλος δεν τη δημιουργεί, την αποκωδικοποιεί. Ένα είδος «δέκτη» που μεταφράζει αυτό το πεδίο σε σκέψεις, αισθήσεις, συναισθήματα. Αν αυτό ακούγεται φιλοσοφικό, είναι γιατί έχει βαθιές ρίζες στη μεταφυσική. Όμως, παραδόξως, βρίσκει πλέον υποστηρικτές ανάμεσα σε φυσικούς, νευροεπιστήμονες και ειδικούς της πληροφορίας.

Γιατί εμφανίζονται αυτές οι θεωρίες τώρα;

Επειδή η νευροεπιστήμη, παρά τα τεράστια επιτεύγματα, δεν έχει δώσει ακόμη ξεκάθαρη απάντηση στο πώς η ηλεκτρική δραστηριότητα των νευρώνων μετατρέπεται σε υποκειμενική εμπειρία. Δεν υπάρχει ένας «κόμβος» στον εγκέφαλο όπου γεννιέται η συνείδηση. Δεν υπάρχει καν ένα κοινά αποδεκτό μοντέλο που εξηγεί τα qualia, το πώς νιώθει κανείς το κόκκινο ή τον φόβο. Επιπλέον, φαινόμενα όπως οι εμπειρίες κοντά στον θάνατο, οι καταστάσεις βαθιάς διαλογιστικής επίγνωσης και το περίεργο αίσθημα «ενότητας» σε ορισμένες νευρολογικές καταστάσεις ενισχύουν ακόμη περισσότερο το ερώτημα.

Η μεγάλη εικόνα

Οι ιδέες αυτές δεν είναι ακόμη mainstream. Δεν αποτελούν απόδειξη, είναι όμως σημαντικές αναζητήσεις σε ένα από τα μεγαλύτερα μυστήρια της ύπαρξης. Αν ισχύουν, αλλάζουν τα πάντα: το πώς βλέπουμε τον νου, το τι θεωρούμε ότι σημαίνει «ζωή», ακόμη και την έννοια της ταυτότητάς μας. Αν όχι, τότε μας βοηθούν να καταλάβουμε βαθύτερα πώς ο εγκέφαλος οργανώνει την εμπειρία της πραγματικότητας.

Ένα πράγμα μένει σίγουρο: η συνείδηση δεν είναι απλώς μια «λειτουργία». Είναι το μεγαλύτερο άλυτο παζλ του ανθρώπινου είδους. Και ίσως, όπως υποστηρίζουν όλο και περισσότεροι επιστήμονες, η απάντηση βρίσκεται όχι μόνο μέσα στο κρανίο μας, αλλά παντού γύρω μας.